نور گستر

به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی، موضوع ابلیس نزد ماف پیش پا افتاده است و اعتنای درخوری به آن نمی­کنیم؛ جز آنکه گاه، او را لعنت کرده و یا از شرّ او به خدا پناه می­بریم؛ بدون آنکه بر اساس آیات قرآنی، دربارة این موجود شگفت­آوری که از حواس ما پنهان است، ولی در عالم انسان تصرف عجیبی دارد، فکر کنیم.

او کانون همة شرارت­هاست و دشمنی است که دائماً عقیده و عمل انسان را تهدید می­کند و حتی در حال عبادت نیز از وسوسه دست برنمی­دارد. برای مبارزه با چنین دشمنی، باید شیوه­های اغواگری او را شناخت.

کتاب حاضر، با همین هدف تألیف شده و بر اساس آیات قرآن، شناختی موجز و در عین حال کامل از ابلیس ارائه می­دهد. برخی موضوعاتی که از آنها در کتاب سخن رفته، عبارتند از: نام و القاب ابلیس، نژاد و لشگر و حزب او، پیشینة او در ادیان و مذاهب، ماهیت و ویژگی­ها و صفات ابلیس، اهداف و شیوه­های اغواگری، عوامل کامیابی او، اندرزهای ابلیس، راه­های مقابله با او، محدودیت­های فعالیت ابلیس، همراهی مداوم با انسان و فرجام او و یارانش.

ناگفته نماند اصل کتاب، مدخل «ابلیس» از دائرة­المعارف قرآن کریم است که با ویرایشی نو و مطالبی افزون، بدین صورت منتشر شده­است.

خلاصه دو:

 ماهیت شیطان:

دانشوران در اینکه ماهیت و حقیقت ابلیس از چیست، بر یک نظر نیستند؛ اما مجموع آرا، در قالب سه دیدگاه قابل تنظیم است:

• از جن: شیخ مفید، شیعه را بر این رأی دانسته و فخر رازی آن را به معتزله نسبت داده­است. صاحبان این رأی، افزون بر برخی روایات، ادله­ای از قرآن کریم ذکر می­کنند، از جمله آیه: «فسجدوا إلاّ إبلیس کان من الجن...» (کهف/50).

2- از ملائک: صاحبان این دیدگاه به ظاهرِ آیاتی مانند «و إذ قلنا للملائکة أسجدوا» (بقره/34) تمسک کرده و گفته­اند اگر ابلیس از ملائک نبود، فرمان الهی شامل او نمی­شد و می­توانست به این بهانه از سجده سر باز زند.

3- از ملائک ممسوخ: بر اساس این دیدگاه، ابلیس در ابتدا از ملائک بود، اما پس از نافرمانی، مسخ و از جنیان شد، صاحبان این رأی آیه «کان من الجن» را به معنای (صار من الجن) گرفته­اند.

از بررسی مجموع ادلّه و روایات بر می­آید که ابلیس از جن بوده، ولی بدلیل فراوانی عبادت، در جایگاه قدسی ملائک قرار داشته، از همین رو امر به سجده، او را نیز در بر گرفته است.

ابلیس در روایات، بنیان­گذار بسیاری از عقاید باطل و اخلاق و اعمال زشتی چون: کفر، قیاس، حسد، دروغ­گویی، آوازه­خوانی، همجنس­گرایی و اعتراض به خداوند معرفی شده است. خداوند در قرآن، بارها در مورد دشمنی ابلیس با انسانها، هشدار داده و به دوری­جستن از او فرمان داده است.

بر اساس تصریح آیات قرآن، ابلیس، ذریّه و فرزندانی دارد که به او در فریب انسان یاری می­رسانند از جمله در آیه 50 سوره کهف. او با کمک دستیارانش، از آغاز تا پایان حیات آدمی، به طور دائم اقدام­های خصمانه­ی گمراه­سازی را پی می­گیرد، بلکه براساس آیه­ی «و من یعشُ عن ذکر الرحمن ... فهو له قرین» (زخرف/36)، ابلیس و شیاطینِ تحت امر وی، در برزخ و بلکه در قیامت هم همراه انسان خواهند بود.

وجود ابلیس و شُرور دیگر به خودی خود برای انسان خوب یا بد نیست؛ بلکه خوب یا بد بودن هر چیز، به نوع واکنش انسان در برابر آن بستگی دارد؛ پس وجود ابلیس در صورتی که از او پیروی شود، شرّ و در صورت مخالفت با او، موجب خیر و سبب تعالی است.  

نقاط ضعف شیطان:

قرآن کریم در آیات بسیاری، تأثیر ابلیس و یارانش را بسیار محدود و مکر و حیله­ی او را ضعیف دانسته است: «إنّ کید الشیطان کان ضعیفا» (نساء/67). این محدودیت از جهات گوناگون است: 1- در عرصه تکوین و آفرینش هیچ نقشی ندارند؛ 2- بر عوالم غیب و اخبار پنهان، نمی­توانند آگاهی یابند؛ ­3- از انجام هرگونه تصرف و اخلال در وحی و عزم انبیاء ناتوانند؛ 4- هیچ­گونه سلطه­ای بر بندگان خداوند ندارند.

راههای وسوسه شیطان:

شیطان برای تحقق مهم­ترین هدف خود که انحطاط انسان و انحراف او از صراط مستقیم است، راهکارهایی دارد از جمله: بازداشتن از یاد خدا بویژه نماز (مائده/91)؛ سرگردانی و به تردید افکندن (انعام/71)؛ تسهیل گناه (محمد/25)؛ گسترش فساد و ترویج فحشا و منکر (نور/21)؛ القای سخنان زیبا و فریبنده (انعام/112)؛ جایز دانستن ربا (بقره/275)؛ ترساندن (آل­عمران/175) و...

راه­های مقابله با شیطان:

• اخلاص: مخلِص بودن، نقطه­ی آغاز راهی است که در صورت تداوم، به مخلَص بودن می­انجامد و شیطان هم خود، اعتراف به عدم توانایی در فریب این گروه کرده است.
• ایمان و توکل (نحل/99)
• ذکر: یاد خدا در قلب و جاری ساختن نام او بر زبان، ابلیس را دور می­سازد. بر اساس روایات، سخت­ترین عمل بر شیطان، سجده در برابر خداوند است و گفته شده که خواندن سوره­ی توحید و قدر، پیش از برآمدن آفتاب، آدمی را در برابر شیطان حفظ می­کند.
• تقوا (اعراف/201)
• استعاذه: پناه­بردن به خدای یگانه (اعراف/200 و...)
• تضّرع به درگاه خداوند: پناه­خواهی که از قلبی شکسته برخیزد و با چشمی گریان همراه شود بدون تردید، انسان را در برابر شیطان حفظ می­کند.
• پاکیزگی و طهارت (انفال/11)

فرجام ابلیس:

تفسیر المیزان، نهایت کار ابلیس را هنگام برپایی حکومت مهدی(علیه­السلام) دانسته اما برخی دیگر، پایان حیات او را مقارن پایان حیات آدمیان بر روی کره­ی خاکی دانسته­اند.

فرجام ابلیس و یاران او و جایگاه نهایی آنها، فروافتادن در دوزخ خشم الهی است که خداوند آن را در سوره­ی ص آیات 84 و 85 بیان فرموده است.

خلاصه سه:

وجود ابلیس و شُرور دیگر، به خودی خود برای انسان خوب یا بد نیست؛ بلکه خوب یا بد بودن هر چیز، به نوع واکنش انسان در برابر آن بستگی دارد؛ پس وجود ابلیس در صورتی که از او پیروی شود، شرّ و در صورت مخالفت با او، موجب خیر و سبب تعالی است.

شیطان برای انحطاط انسان و انحراف او از صراط مستقیم، راهکارهایی دارد؛ از جمله: بازداشتن از یاد خدا بویژه نماز (مائده/91)؛ سرگردانی و به تردید افکندن (انعام/71)؛ تسهیل گناه (محمد/25)؛ گسترش فساد و ترویج فحشا و منکر (نور/21)؛ القای سخنان زیبا و فریبنده (انعام/112)؛ جایز دانستن ربا (بقره/275)؛ ترساندن (آل­عمران/175) و...

قدرت شیطان، محدود است و بر اساس آیات قرآن، از این راهها می­توان با او مقابله کرد:

• اخلاص: خود شیطان، اعتراف به عدم توانایی در فریب این گروه کرده است.
• ایمان و توکل (نحل/99)
• ذکر: یاد خدا در قلب و جاری ساختن نام او بر زبان، ابلیس را دور می­سازد.
• تقوا (اعراف/201)
• استعاذه: پناه بردن به خدای یگانه از راه­های مقابله با ابلیسیان است
• تضّرع به درگاه خداوند: پناه­خواهی که از قلبی شکسته برخیزد و با چشمی گریان همراه شود.
• پاکیزگی و طهارت (انفال/11)